χειρουργική

Κλάδος της ιατρικής, ο οποίος ασχολείται με τις παθολογικές καταστάσεις και νόσους, που θεραπεύονται με μηχανικά κυρίως μέσα συνήθως με επεμβάσεις, στις οποίες χρησιμοποιούνται ειδικά εργαλεία. Η χ. υπήρξε ασφαλώς η πρώτη ιατρική του ανθρώπου, ο οποίος την ασκούσε αυθόρμητα όταν αφαιρούσε ξένα σώματα από τραύματα του κυνηγιού ή του πολέμου ή προσπαθούσε vα αναχαιτίσει αιμορραγίες πιέζοντας φυτά επάνω στις πληγές· υπάρχουν αποδείξεις αφαίρεσης ξένων σωμάτων σε σκελετούς της προϊστορικής εποχής, στους οποίους παρατηρήθηκαν οστικές αντιδράσεις γύρω από κομμάτια ξένων σωμάτων, που δεν είχαν αφαιρεθεί πλήρως: η οστική αντίδραση αποδεικνύει ότι ο πληγωμένος είχε επιζήσει με την επέμβαση. Τα αρχαιολογικά ευρήματα απέδειξαν επίσης ότι ήταν γνωστή και διαδεδομένη από πολύ παλιά η τεχνική ανάτρησης του κρανίου, που πιθανότερα γινόταν ως πράξη μαγείας, αλλά ασφαλώς και για θεραπευτικούς σκοπούς σε περιπτώσεις κρανιακών τραυμάτων, όπως είναι δυνατόν να συμπεράνει κανείς από το ότι η επέμβαση γινόταν σε περιοχές του κρανίου που τραυματίζονταν συνήθως από τα όπλα της εποχής εκείνης. Από το αρχαιολογικό υλικό το σχετικό με τους πρώτους ιστορικούς πολιτισμούς, φαίνεται ότι η χ. είχε αναπτυχθεί σημαντικά. Στην περίφημη πέτρινη επιγραφική στήλη του Χαμμουραμπί αναγράφονται οι αμοιβές των χειρουργών της Βαβυλωνίας και καθορίζονται οι ποινές για τα ενδεχόμενα σφάλματα κατά την εγχείρηση· αυτό αποτελεί επίσημη αναγνώριση μιας επαγγελματικής κατηγορίας. Οι Αιγύπτιοι, όπως είναι γνωστό, ήταν επιδέξιοι στις ανατάξεις καταγμάτων, στην περιτομή, στην εγχείρηση του καταρράκτη και χρησιμοποιούσαν τους καυτηριασμούς για να σταματούν τις αιμορραγίες. Εκτός από τη Μεσόγειο, μεγάλη ανάπτυξη είχε η χ. και στις Ινδίες. Εφοδιασμένοι με πλήθος χειρουργικών εργαλείων, γεγονός που αποδεικνύει τον μεγάλο αριθμό των εγχειρήσεων που γίνονταν, οι Ινδοί εκτελούσαν αφαιμάξεις, έδεναν αιμοφόρα αγγεία με φυτικές ίνες, γνώριζαν τη λαπαρατομία, την καισαρική τομή, την παρακέντηση κ.ά. Μεταξύ των άλλων, περίφημη παρέμεινε η τεχνική συρραφής των εντέρων με τη χρησιμοποίηση ενός τύπου μυρμηγκιών, που τα έβαζαν να δαγκώνουν τα χείλη του τραύματος, και κατόπιν τα αποσπούσαν, έτσι που να παραμένουν επιτόπου οι σιαγόνες του εντόμου και να στερεώνουν τα χείλη του τραύματος στην επιθυμητή θέση. Ακόμα και σήμερα είναι γνωστή ως ινδική η μέθοδος πλαστικής της μύτης, που αποσκοπεί στην αποκατάσταση του σχήματός της με κομμάτια δέρματος που παίρνονται από τα μάγουλα ή από το μέτωπο. Οι χειρουργικές γνώσεις των αρχαίων λαών της Μεσογείου και των Ινδών πέρασαν στη χ. των Ελλήνων, στους οποίους η ιατρική είχε τέτοια υπόληψη, ώστε να αποδίδεται σε αυτή θεϊκή προέλευση. Στον Ιπποκράτη οφείλεται το ότι πρώτος αυτός υποστήριξε την αδιαίρετη ενότητα της χ. και της ιατρικής και σε αυτόν ανήκουν πολλά ιατρικά κείμενα αφιερωμένα εξ’ ολοκλήρου σε προβλήματα χ.: περιγραφή και θεραπευτική αντιμετώπιση εξαρθρημάτων και καταγμάτων, ανάτρηση κρανίου, αιμορροΐδες, περιποίηση πληγών. Στους αιώνες που ακολούθησαν η αλεξανδρινή ιατρική τελειοποίησε, ιδίως στο πεδίο της ανατομικής, τις επιστημονικές γνώσεις του Ιπποκράτη και τις οργάνωσε σε αξιώματα, που όχι μόνο κληρονομήθηκαν στον ρωμαϊκό πολιτισμό του οποίου αποτέλεσαν βασικό κεφάλαιο της ιατρικής, αλλά και μεταδόθηκαν από αυτόν σχεδόν αναλλοίωτα στις γενεές του Μεσαίωνα. Κατά τον 1o αι. μ.Χ. έζησε ο Κορνήλιος Αύλος Κέλσος, οι απόψεις του οποίου επάνω στη θεραπευτική χρησίμευσαν ως κανόνες μέχρι τον 16o αι.· πρώτος ο Κέλσος περιέγραψε τα κλασικά συμπτώματα της φλεγμονής (ερυθρότητα, οίδημα, πόνος και θερμότητα) που ισχύουν και σήμερα, πρότεινε για μερικές επεμβάσεις στην κοιλιά την ανάστροφη τοποθέτηση του ασθενούς, που σήμερα ονομάζεται θέση Trendelenburg, αφαίρεσε λίθους από την ουροδόχο κύστη διαμέσου της περινεϊκής οδού και περιέγραψε μέθοδο πλαστικής επέμβασης με ολίσθηση των ιστών οι οποίοι μεταμοσχεύτηκαν, που σήμερα ακόμα έχει το όνομά του. Για τους χειρουργούς της ρωμαϊκής περιόδου είναι επίσης γνωστό ότι θεράπευαν τις κήλες με εκτομή του κηλικού σάκκου, ορισμένα ανευρύσματα και εκτελούσαν την τραχειοτομία. Στον Μεσαίωνα η χ. αρχικά βρισκόταν στα χέρια του κλήρου, από τον 12o αι. όμως η εκκλησιαστική αρχή απαγόρευσε την άσκησή της από κληρικούς. Στα τέλη του Μεσαίωνα αρχίζει μια περίοδος παρακμής: οι χειρουργικές επεμβάσεις πέρασαν τώρα στα χέρια πλανόδιων εμπειρικών, ολόκληρων οικογενειών, που περιορίζονταν στην εκτέλεση λίγων επεμβάσεων βασιζόμενοι στην τεχνική επιδεξιότητά τους χωρίς θεωρητική γνώση. Από τότε, μεταξύ των άλλων, άρχισαν οι κουρείς να κάνουν αφαιμάξεις, συνήθεια που διατηρήθηκε σε μερικές περιοχές σχεδόν μέχρι σήμερα. Πρόοδος σημειώνεται με την ιταλική Αναγέννηση και με την ανάπτυξη της τυπογραφίας, που διέσωσε τα κείμενα του Ιπποκράτη και του Γαληνού· θεμελιώνεται η πειραματική επιστήμη και πιο σημαντικό για τη χ. αυξάνουν οι γνώσεις της ανατομικής. Toν 16o αι., με την κριτική επανεξέταση των παλαιών κειμένων, αρχίζει η ανασύσταση μιας τάξης μελετητών και, αν και η χ. συνεχίζεται βασικά ως τραυματολογία, προετοιμάζεται το έδαφος των εξελίξεων που θα ακολουθήσουν. Toν 17o αι., χάρη σε μερικούς θαρραλέους, επιχειρείται η μεγάλη χ. με επεμβάσεις στο συκώτι, στη χοληδόχο κύστη, στα νεφρά, αλλά αυτά παραμένουν μεμονωμένα επεισόδια· ακόμα στον 18o αι. π.χ. παραμένει βασικά στην κλασική της μορφή, αν και διευκρινίζονται καλύτερα οι ενδείξεις και οι τεχνικές των διαφόρων επεμβάσεων χάρη στις επιστημονικές κατακτήσεις της ανατομικής παθολογίας και της φυσιολογίας. Στον αιώνα αυτόν αρχίζει η ταξινόμηση της παθολογικής χ.· αναγνωρίζεται πλήθος παθολογικών καταστάσεων με κριτήρια που ισχύουν και σήμερα και η χ. επιστρέφει επιτέλους στην ιατρική και οι χειρουργοί χαίρουν της λαϊκής και επίσημης αναγνώρισης της επιστήμης τους. Κατά την άποψη μερικών ιστορικών, η σύγχρονη χ. γεννήθηκε στο πρώτο μισό του 18ου αι. και είναι γεγονός ότι τότε εμφανίστηκαν οι μεγάλες σχολές χ. Σύμβολο της εξέλιξης αυτής μπορεί να θεωρηθεί ο Γκιγιόμ Ντιπιιτρέν (1777 – 1835), καινοτόμος χειρουργικών μεθόδων και πάνω απ’ όλα θεμελιωτής και εμψυχωτής μιας σχολής, οι μαθητές της οποίας σκορπίστηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μαζί με αυτόν οι συμπατριώτες του Ντομινίκ - Ζαν Λαρέ (1766 – 1842) και Oγκίστ Νελατόν (1807 – 1873) στη Γαλλία και ο Τζον Μπελ (1763 – 1820) στην Αγγλία συνεργάστηκαν για να δώσουν καινούργια ζωτική ώθηση στην τέχνη τους. Οι θαρραλέες και ευφυείς επεμβάσεις των χειρουργών αυτών και των μαθητών τους όμως υπέφεραν από την αδυναμία ελέγχου των αιμορραγιών, πρόληψης των μολύνσεων ή φαίνονταν απάνθρωπες εξαιτίας των πόνων των χειρουργημένων. Στα μέσα περίπου του αιώνα επετυγχάνεται επιτέλους η λύση αυτών των προβλημάτων και προσφέρονται οριστικά άπειρες δυνατότητες στη χ. Το 1846 ο Αμερικανός οδοντίατρος Γουίλιαμ Μόρτον έκανε την πρώτη αναισθησία με αιθέρα, ο Εζέν Κεμπερλέ και ο Ζιλ - Εμίλ Πεάν σχεδίασαν γύρω στο 1860 τις πρώτες αιμοστατικές λαβίδες και τέλος ο Τζόζεφ Λίστερ (1827 – 1912) επινόησε και πραγματοποίησε (1867), ακολουθώντας τις θεωρίες του Παστέρ, τη χειρουργική αντισηψία, ψεκάζοντας στο χειρουργικό περιβάλλον φαινικό οξύ. Ακριβώς στη χ. οφείλεται η πρακτική εφαρμογή και η διάδοση της αντισηψίας, δηλαδή της τεχνικής που, χρησιμοποιώντας τεχνικά μέσα, τείνει να καταστρέψει τα παθογόνα μικρόβια στις πληγές, στον αέρα, στο δέρμα των ασθενών, σε οποιοδήποτε αντικείμενο που πρόκειται να χρησιμοποιηθεί από τον χειρουργό. Στην αντισηψία προστέθηκε αργότερα η ασηψία, που βασίζεται στην αποστείρωση των εργαλείων και του επιδεσμικού υλικού με φυσικές μεθόδους. Ταυτόχρονα, επιβάλλονται και άλλοι τρόποι αναισθησίας: τοπική, τμηματική και ραχιαία αναισθησία. Τα νέα μέσα επιφέρουν στη χ. δυο θεμελιώδεις μεταβολές: από το ένα μέρος μηδενίζεται σχεδόν η θνησιμότητα στις κλασικές επεμβάσεις, από την άλλη ανοίγονται στη χ. πεδία που μέχρι τότε ήταν αποκλεισμένα: έτσι πραγματοποιούνται οι πρώτες μεταμοσχεύσεις οστών, πολλαπλασιάζονται οι ενδοκρανιακές επεμβάσεις, γίνονται οι πρώτες εγχειρήσεις στο περικάρδιο και στην καρδιά, εκτελούνται νέες επεμβάσεις στην κοιλιά. Την αντίληψη μιας χ. ακρωτηριασμών αντικαθιστά τώρα μια λειτουργική διορθωτική χ. Στις αρχές του 20ού αι. οι επιτυχίες της χ. κυριαρχούν στον τομέα της ιατρικής. Και άλλοι νεωτερισμοί προστίθενται στις τελευταίες δεκαετίες. Η αναισθησία κλειστού κυκλώματος με τα καινούργια αναισθητικά φάρμακα, η χρησιμοποίηση παραγώγων κουραρίου, η αυξημένη δυνατότητα μεταγγίσεων χάρη στη μελέτη των ομάδων αίματος και στην οργάνωση των σχετικών υπηρεσιών, η επινόηση της καρδιοπνευμονικής συσκευής, η κατασκευή μεταλλικών ή πλαστικών προσθέσεων και τέλος η χρησιμοποίηση των χημειοθεραπευτικών και των αντιβιοτικών, είναι όλα βασικά στοιχεία που επιτρέπουν πλέον στον χειρουργό να επέμβει σε οποιοδήποτε όργανο και στον ασθενή να ανεχτεί την επέμβαση όποια και αν είναι η ηλικία του και, μέσα σε ορισμένα όρια, η γενική του κατάσταση. Μεγάλης σημασίας για την καλή έκβαση πολλών επεμβάσεων είναι τα διάφορα μέτρα που παίρνονται κατά την περίοδο μετά την εγχείρηση. Από τις σπουδαιότερες εγχειρήσεις που τώρα πλέον έγιναν συνήθεις σε ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο, αναφέρουμε: τις τμηματικές ή ολικές αφαιρέσεις ενός πνεύμονα, τις επεμβάσεις στην καρδιά σε περιπτώσεις συγγενών ή επίκτητων ανωμαλιών, τις εγχειρήσεις στον εγκέφαλο, στον οποίο επεμβαίνουν με μεγάλη ακρίβεια σε πολύ μικρές περιοχές του και μπορεί να φτάσουν έως την αφαίρεση ενός ημισφαιρίου, την αντικατάσταση τμημάτων αρτηρίας ή τη δημιουργία τεχνητών αναστομώσεων κ.ά. Η τελευταία κατάκτηση της χ., που σήμερα αποτελεί αντικείμενο μελέτης ιατρών διαφόρων ειδικοτήτων (ανοσολόγων, μικροβιολόγων κ.ά.), πλην των χειρουργών, είναι η μεταμόσχευση οργάνων, που συνίσταται σε τολμηρές και πρωτοποριακές επεμβάσεις, με τις οποίες ο χειρουργός αντικαθιστά ένα όργανο του ασθενούς που αλλοιώθηκε ανεπανόρθωτα (νεφρό, καρδιά κ.ά.) με υγιές όργανο, που αφαιρείται συνήθως από άτομο που έχει πεθάνει πρόσφατα από ατύχημα. Η μελέτη της χ. συνδέεται σήμερα με τη μελέτη της χειρουργικής παθολογίας, η οποία μελετά τις παθήσεις που θεραπεύονται με εγχείρηση· με τη μελέτη της χειρουργικής ανατομικής, η οποία επανεξετάζει την τοπογραφική ανατομική σε σχέση με τις εγχειρητικές τεχνικές· με τη μελέτη της χειρουργικής σημειολογίας, η οποία ενδιαφέρεται για τα ανατομικά και λειτουργικά συμπτώματα των χειρουργικών παθήσεων και τέλος με τη μελέτη της κλινικής χ., η οποία εξετάζει τον ασθενή κάνοντας τη διάγνωση και αποφασίζοντας την κατάλληλη αγωγή. Οι επεμβάσεις και οι διάφοροι τρόποι τεχνικής τους περιλαμβάνονται στη λεγόμενη εγχειρητική. Ειδικότητες της χ. είναι η ορθοπεδική, η ουρολογική, η ωτορινολαρυγγοϊατρική, η οφθαλμιατρική, η θωρακοχειρουργική, η νευροχειρουργική και η πλαστική χ. Χειρουργική επέμβαση καρδιάς (φωτ. ΑΠΕ). Εικόνα από εγχειρίδιο Ιατρικής του Χανς φον Γκέρσντορφ.

* * *

η, ΝΜΑ

βλ. χειρουργικός.